Hoe borg je rechtvaardigheid in het participatieproces?

De relatie tussen participatie en rechtvaardigheid in de energietransitie is van essentieel belang voor het creëren van een duurzame en inclusieve samenleving. De energietransitie raakt niet alleen energievoorziening, maar heeft ook grote sociaal-economische en milieugevolgen. Burgers en gemeenschappen laten participeren is daarom cruciaal om ervoor te zorgen dat de energietransitie eerlijk en rechtvaardig verloopt.

Een rechtvaardige energietransitie - in het Engels 'Just Energy Transition' - houdt in dat de lasten én de voordelen van de veranderingen eerlijk verdeeld worden over de samenleving. Participatie speelt hierbij een sleutelrol, omdat het de mogelijkheid biedt aan alle betrokkenen om hun stem te laten horen, belangen uit te wisselen en invloed uit te oefenen op besluitvormingsprocessen. We onderscheiden twee vormen van (energie)rechtvaardigheid:

• Procedurele rechtvaardigheid met betrekking tot participatie gaat over de mogelijkheid die er is om in beleids-en besluitvorming te participeren. Erkenning is een belangrijke voorwaarde hiervoor – niet erkend worden, betekent feitelijk niet gezien worden en dus ook niet betrokken worden bij besluitvorming.
• Distributieve rechtvaardigheid heeft betrekking op het verdelingsvraagstuk dat speelt in alle maatschappelijke transities. Bij elke verandering, innovatie of ontwikkeling zal er sprake zijn van afwenteling van nadelen en risico’s en dan is het zaak ervoor te waken dat de bestaande ongelijkheid niet versterkt wordt – maar juist verminderd. Onvoldoende erkenning en het ontbreken van mogelijkheden tot participatie dragen ertoe bij dat negatieve gevolgen geconcentreerd terecht komen bij bepaalde sociale groepen die niet voor hun belang kunnen opkomen.

VOORBEELD: Productie van 'onze' groene waterstof op het Afrikaanse continent

Nederland heeft afspraken gemaakt met o.a. Marokko, Namibië en Zuid-Afrika voor de import van groene waterstof. Deze waterstof wordt in deze landen met duurzame energie afkomstig van zonneparken geproduceerd. 

 

Welke invloed heeft de lokale omgeving gehad op de besluitvorming en bouw van deze installaties? En komt een deel van de opgewekte groene stroom of geproduceerde groene waterstof ten goede aan de lokale omgeving of blijft men daar voor de opwek van de eigen stroom gewoon nog gebruik maken van vervuilende dieselgeneratoren? Met andere woorden: is hier hoeverre is voldaan aan de voorwaarden voor procedurele en distributieve rechtvaardgheid?

Rechtvaardigheid versus legitimiteit

Rechtvaardigheid en legitimiteit zijn sterk verwante begrippen en worden ook wel eens met elkaar verwisseld. De meest eenvoudige manier om het verschil te verhelderen is door te zeggen dat legitimiteit beschrijft en rechtvaardigheid voorschrijft. Rechtvaardigheid gaat om beginselen: wat moet er gebeuren en hoe zodat rechtvaardige verhoudingen ontstaan? Legitimiteit gaat om gedeelde observaties: zijn mensen binnen een groep het eens over die rechtvaardige procedures?

VOORBEELD: Jongeren en klimaatrechtvaardigheid

In 2019 verscheen er een verklaring in de Trouw waarin Balder Claassen, in navolging van Greta Thunberg, verklaart dat jongeren in opstand komen tegen het gebrek aan maatregelen tegen klimaatverandering (Trouw, 2 maart 2019). ‘Wij, jonge mensen, maken meer dan de helft van de wereldbevolking uit. Onze generatie is grootgebracht tijdens de klimaatcrisis en we zullen ermee moeten dealen voor de rest van ons leven. Ondanks dit gegeven worden de meesten van ons niet meegenomen in de lokale, nationale of internationale besluitvorming. We zijn de stemloze toekomst van de mensheid.’ 

 

Dit citaat van Balder benoemt expliciet hoe een oneerlijke verdeling van de negatieve impacts van klimaatverandering – in dit geval afwenteling op toekomstige generaties – verband houdt met een gebrekkige erkenning van jongeren en de uitsluiting van deze groep in de besluitvorming. Daarmee laat het zien hoe distributieve rechtvaardigheid, erkenning en procedurele rechtvaardigheid met elkaar samenhangen.

Rechtvaardigheid meenemen in het participatiesproces

Het borgen van rechtvaardigheid in de praktijk is niet gemakkelijk. Voor beleidsmakers en participatieprofessionals is daarbij het telkens van belang de vraag te stellen welke verdelingsmechanismen ten grondslag liggen aan de bestaande situatie en hoe de bedachte interventies hierop van invloed kunnen zijn. 

Die invloed hangt weer samen met allerlei omstandigheden waarbinnen de interventies worden toegepast. Het leren kennen en erkennen van de context kan door samen te werken met alle belanghebbenden, inclusief burgers, en een adequaat participatief proces te organiseren dat rekening houdt met de specifeke behoefen en mogelijkheden van de deelnemers. Alleen zo kan de discussie gevoerd worden over de vraag hoe de positie en mogelijkheden van verschillende groepen en individuen wordt beïnvloed door de voorziene transitie. De antwoorden van deze gesprekken zullen uiteindelijk bijdragen aan het ontwerpen van interventies die als rechtvaardig bestempeld kunnen worden.

Meer informatie over rechtvaardigheid

• Een kleine meerderheid van de Nederlanders staat positief tegenover het nemen van maatregelen door de overheid om klimaatverandering tegen te gaan. Daarbij zien zij het principe ‘de vervuiler betaalt’ als meest rechtvaardig. Dat blijkt uit de Publieksmonitor Klimaat en Energie.
• De Snelstudie Rechtvaardheid gaat in op de kenmerken van rechtvaardigheid en hoe de 5 dimensies in de praktijk door participatieprofessionals kunnen worden toegepast. 
• TNO biedt op hun platform Energy.nl de publicatie In transitie richting aardgasvrije wijken met kennis en inzichten over rechtvaardigheid, betaalbaarheid en besluitvorming uit de samenwerking tussen de G4-steden, TNO en Platform31.
• Onzichtbare bruggen: kansen voor een (meer) rechtvaardige energietransitie is een rapport van number 5 foundation waarin perspectieven en inzichten zijn gebundeld van mensen voor wie energie niet vanzelfsprekend is in hun dagelijks leven tot mensen die er hun werk van hebben gemaakt.
• Van het Webinar Klimaatrechtvaardigheid is een verslag gemaakt en het kan per onderdeel worden teruggekeken. Hierin komen tal van lokale voorbeelden langs en wordt o.a. ingegaan op hoe het 'eerlijke' gesprek kan worden gevoerd.
• De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) heeft het rapport Rechtvaardigheid in klimaatbeleid. Over de verdeling van klimaatkosten opgesteld met hierin tien principes voor een rechtvaardige verdeling van klimaatkosten.
• Wijkkompas heeft het kennisdossier Zo pas je de principes voor een rechtvaardige energietransitie toe in gebiedsgerichte aanpakken opgesteld met handvatten om de energietransitie bij te laten dragen aan het verkleinen van de sociale ongelijkheid. 
• JustETrans ontwikkelt een methodologie om tot gecoördineerde en robuuste besluitvorming te komen voor de ondersteuning van een rechtvaardige energietransitie.
• Temporalities of energy justice: Changing justice conceptions in Dutch energy policy between 1974 and 2022 gaat in op het beleid in Nederland ten opzichte van energierechtvaardigheid overde afgelopen decenia. 
• De EU heeft het platform voor een rechtvaardige transitie (JTP) ingericht om lidstaten en regio's te helpen bij de totstandbrenging van een rechtvaardige energietransitie.